Umowa dowodowa w postępowaniu cywilnym

Obowiązująca od 7 listopada 2019 roku nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego wprowadziła w postępowaniu gospodarczym umowę dowodową. Z uwagi na innowacyjność wprowadzonej instytucji prawnej oraz wpływ na przebieg procesu, warto przedstawić jej główne założenia i potencjalne efekty jej zastosowania.

Umowa dowodowa to rodzaj umowy procesowej, dotyczącej postępowania sądowego i skutkującej na jego obszarze. Przedsiębiorcy, zarówno przed wszczęciem postępowania sądowego, a co do zasady, również w jego trakcie, mogą umówić się, że wyłączają określone dowody w postępowaniu, w sprawie z określonego stosunku prawnego powstałego na podstawie umowy.

Charakter umowy dowodowej jest kontrowersyjny i skomplikowany, w doktrynie oraz orzecznictwie nie wytworzyło się do tej pory stanowisko czy rzeczona umowa jest umową prawa materialnego, prawa procesowego czy też ma charakter mieszany. Dokonując próby udzielania odpowiedzi na wskazane zagadnienie można uznać, że umowa procesowa, a więc także umowa dowodowa, jest czynnością materialnoprawną, zarówno wtedy, gdy została zawarta bez udziału sądu – przed wszczęciem sprawy lub obok toczącej się już sprawy – jak i wtedy, gdy zawarto ją w ramach postępowania, bezpośrednio przed sądem. Łączy ona i wiąże strony, będąc źródłem obopólnego zobowiązania, że w określonych okolicznościach jej postanowienia zostaną użyte z określonym skutkiem procesowym w postępowaniu sądowym, jeżeli do niego dojdzie. W przypadku umowy zawieranej w toku postępowania, przed obliczem sądu, ten skutek jest natychmiastowy.

Analizując nowo dodany art. 458⁹ KPC, który kompleksowo reguluje nową instytucję prawną, umowę dowodową można zdefiniować jako porozumienie zawierane przez strony danego stosunku prawnego, w którym strony te zgadzają się na wyłączenie wskazanych imiennie środków dowodowych, w ten sposób, że w toku sporu zawisłego pomiędzy stronami kontraktu – nie będzie możliwości powoływania się na wyłączone dowody w toku sporu sądowego.

Dla skuteczności zawartej w kontrakcie umowy dowodowej kodeks postępowania cywilnego przewidział konieczność kumulatywnego spełnienia trzech przesłanek. Zgodnie z brzmieniem art. 458⁹ KPC w umowie (i) należy wskazać konkretne, imiennie wskazane środki dowodowe – określenie środka dowodowego podlegającego wyłączeniu nie może budzić wątpliwości (przy czym zaznaczenia wymaga, iż sformułowanie „wyłączenie określonych dowodów” oznacza, że strony mogą wyłączyć, a więc wyeliminować z postępowania tylko niektóre, określone dowody. Nie mogą natomiast stwarzać nowych, a zwłaszcza nieznanych ustawie procesowej środków i metod dowodowych, jak też nie mogą określonym dowodom przypisywać pierwszeństwa, szczególnej mocy dowodowej albo jakiegoś innego nadzwyczajnego procesowego znaczenia); (ii) w umowie  dowodowej trzeba dokładnie określić stosunek prawny, będący przedmiotem umowy dowodowej; (iii) stosunek prawny dotyczący umowy dowodowej musi zostać zawiązany za pomocą umowy; (iv) umowa dowodowa nie może zostać zawarta pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.

Zgodnie przepisem art. 458⁹ KPC umowa dowodowa może zostać zawarta w dwóch różnych formach:

• na piśmie pod rygorem nieważności – oznacza to, że umowa dowodowa zawarta poza sądem w innej formie niż pisemna jest z punktu widzenia prawa procesowego nieważna i nie wywołuje żadnych skutków procesowych, a w szczególności – w razie wytoczenia powództwa lub powołania się na nią w trakcie postępowania – nie staje się skuteczną czynnością procesową, wiążącą sąd co do swoich postanowień;
• ustnie przed sądem – w związku z brakiem unormowań szczególnych należy stosować przez analogię odpowiednie przepisy o ugodzie sądowej, co oznacza, że umowa powinna być zawarta przy jednoczesnej obecności obu stron, a jej osnowę należy wciągnąć do protokołu sądowego albo zamieścić w odrębnym dokumencie stanowiącym część protokołu.

Trzeba jednak mieć na uwadze, że w przypadku zawiązania umowy dowodowej w toku już zawisłego postępowania sądowego  i zawarcia w niej postanowienia wyłączającej dopuszczalność przeprowadzenia danego dowodu (dowodu, który już został przez sąd przeprowadzony), będzie bezskuteczne. Kodeks postępowania cywilnego wskazuje bowiem, że objęcie umową dowodową dowodu przeprowadzonego przed sądem przed jej zawarciem nie pozbawia go mocy dowodowej.

Z pewnością zastosowanie umowy dowodowej może przyczynić się do jeszcze szybszego procedowania sprawy. Również strony będą miały pewność, że pewnych dowodów druga strona nie powoła – zgodnie z kodeksem postępowania cywilnego sąd nie może z urzędu dopuścić dowodu, który został wyłączony umową dowodową.

Z założenia, z uwagi na wyłącznie określonych dowodów, umowa dowodowa ma przyspieszyć rozpoznanie sprawy w sprawach gospodarczych, poprzez ograniczenie czasu przeznaczonego na przeprowadzenie postępowania dowodowego. Zważywszy, ze określone fakty będą mogły jednak zostać ustalone przez sąd bez dowodu, a jedynie na podstawie twierdzeń stron, strony mogą nie być zainteresowane zawieraniem umowy dowodowej, która w znacznym stopniu ograniczy im możliwość dowodzenia swoich racji przed sądem.